Utdrag fra «Inn i Elden» av Aina Basso

Dei kom til mor frå fjern og nær, for alle visste ho var ei klok kone. På folkemunne gjekk ho under namnet Kloke-Marja. Ho kunne stogge blod og lindre smerte. Ho kunne lage drikkar for både det eine og hitt, og ho såg klarare enn alle andre eg kjende. Det var som med skrifta for henne, ho las folk. Når ho tok ei hand og lét att auga og lét tankane fare, kom bileta til henne som i ein draum. Somme var klare som dagen og synte seg med det same, andre var utydelege og måtte bli lokka fram frå mørkret.

Folk kom til mor for mangt forskjellig. Mange ville vite korleis det ville gå i ei sak som låg dei særleg sterkt på hjartet. Nokre ville vite om det var gode utsikter eller dårlege når det gjaldt avling eller fiske, og andre trong hjelp til å få visse om langt farlegare forhold, slike som handla om hjartet, både den lyse sida og den mørke.
Mor brygga drikkar og las formular, og ikkje tok ho mykje for det heller, ikkje meir enn rett og rimeleg var.

Så lenge eg var eit barn, skyssa ho meg alltid utomhus når det kom folk. Eg kleiv opp på Kiberget og leikte eg var ein skarv, eg flaksa med armane, strekte hals og skreik mot himmelen. Eg hoppa flaksande nedetter bergsida og la på sprang oppover elvesvingen for å sjå om det var noko å finne der. I det kalde vatnet gjekk det laks og blink, og på myrene bak berga voks det molter når sommaren gjekk mot slutten. Store, raude molter som knasa syrleg mellom tennene. Eg trakka ut på den våte moltemarka, kjende den kalde myra lukke seg om føtene og berre motvillig sleppe meg når eg ville vidare til neste tue, full av bær som losna lett ifrå hamsen.
Eg likte lukta eg fekk på hendene av moltene. Kunne gå og snuse lenge etterpå, sutte på fingrane, slikke i meg den gode bærsafta på huda.

Men det siste året hadde eg byrja henge rundt husa når mor fekk besøk. Eg la øyret til døra for å lytte, fann ei sprekke og prøvde å få svar på kva dei dreiv med der inne.
Ein kveld oppdaga mor meg medan eg stod slik og lurte. Ho opna døra så eg skvatt og snubla bakover.
– Du kan like godt kome her, Elen, sa ho og vinka meg inn. Eg var raud frå halsen og opp, reiste meg og følgde lydig etter. Minus låg i senga og sov. På benken sat ei nervøs kone og knua nevane i kvarandre.
– Dette er dotter mi, som du veit, sa mor og nikka mot meg. Kona nikka fort, og blikket flakka frå mor til meg og til mor igjen.
– Ho er gammal nok til å vere med, så om du ikkje har noko imot det, fortset eg der eg slapp, medan Elen sit stilt borti kroken utan å seie eit ord.
Mor heldt blikket mitt, og eg sette meg lydig på krakken og la hendene i fanget.

Etter den dagen var eg alltid med når mor fekk gjester, og etter kvart fekk eg hjelpe til òg.

– Det er på tide du lærer, sa ho, – det er det einaste eg kan gi deg som er noko å ha.
Dei fleste i bygda var greie å ha med å gjere, så lenge ein ikkje la seg ut med dei eller tirra dei unødig. Sladra gjorde dei, sjølvsagt, det var ikkje særleg anna å underhalde seg med enn det andre folk gjorde eller ikkje gjorde, eller det ein trudde dei hadde gjort eller ville kome til å gjere.

Det meste som skjedde i bygda, blei sett av ein eller annan. Ein kunne ikkje kjenne seg trygg om husa såg aldri så rolege og tilforlatelege ut. Eit par auge kunne skjule seg bak ei sprekke, og eit øyre kunne liggemot ei glipe og lytte.
Det var for det meste harmlaust. Slik hadde det iallfall vore. Men no som den nye lensherren var komen, var dei igjen i gang med trolldomsjakt i Vardøhus len. Det var best å ikkje legge seg ut med nokon og ikkje gjere noko som blei opplevd som mistenkeleg eller uforklarleg. Det var som om folk hadde spissa både syn og høyrsle etter at undersøkingane blei sette i gang for fullt. Folk såg visst alltid etter teikn på trolldom, om noko uvanleg skjedde, noko ein ikkje så lett kunne forklare. Om det bles opp til storm og eit skip forliste, om ei geit sprakk eller ein mann forelska seg i ei anna, var folk snare med å skulde på trolldom. Kva anna kunne det vel vere? ropte dei. Kva anna kunne vel føre slike ulukker over folket?

Den næraste grannen vår, Karen Olsdotter, var ei innful kjerring, og det hadde ho alltid vore, heilt frå ho kom til bygda som ung kone. Gubben ho gifta seg med, var her frå Kiberg, og Karen var langt på veg då ho stod brud. Det blei sagt at det ikkje var han ho eigentleg ville ha, at ho var tvinga til å gifte seg då det blei klart at ho var med barn. Det blei sagt at ho hadde vore trulova med ein annan, ein som braut med henne då han høyrte korleis det var fatt, men om det var sant, var det ingen som kunne sverje på.

Mor og Karen kom aldri overeins slik gode grannar burde. Oftast gjekk dei store omvegar for å unngå kvarandre, og slik hadde det vore alle dei åra dei hadde budd gard i gard, men var dei så uheldige å støyte på einannan, freista begge å gjere gode miner så langt det gjekk, og kome seg vidare så fort dei kunne, for blei dei ståande for lenge og snakke, kunne ein vedde på at helvetesskapen kom over dei begge.
Alle visste om uvenskapen mellom mor og Karen, og mor var ikkje den einaste Karen Olsdotter hadde eit vanskeleg forhold til. Ho hadde det med å legge seg ut med dei fleste. Ho var stivsinna og sint, og var ho utsett for ein urett bar ho nag i uminnelege tider.

Eg var på veg heim frå stranda. Eg hadde sett ettermåseegg, men ikkje funne nokon, det var for tidleg, som mor hadde sagt, men eg ville leite likevel, kanskje mor tok feil. Slikt kunne jo hende, sjølv om eg aldri hadde opplevd det. Eg gjekk oppetter bygda i eigne tankar, følgde nokre skyer som tårna seg opp til svære slott før dei løyste seg opp og flaut utover. Det var heldig eg oppdaga Karen då eg gjorde. Hadde eg dagdrøymt litt lenger, ville eg gått rett inn i henne, for ho stod still og kika ned i korga si. Eg bråstogga og var freista til å snu. Karen Olsdotter var ikkje ei eg var særleg lysten på å snakke med, men det var snart middag, og innvolane mine vrengde seg som klutar.
Ho retta seg snart opp og byrja gå igjen, og eg våga meg til å følgje etter henne på trygg avstand, så eg ikkje skulle risikere at ho snudde seg og byrja skulde meg for noko. Det kom aldri noko godt ut av å snakke med Karen Olsdotter. Ein gong hadde ho skulda meg for å ha stole tørka reinkjøt frå nordveggen hennar. Ho greip meg i kragen, eg var ikkje store jenta den gongen, eg hugsar enno kor hardt ho kneip, at ho fekk med seg noko av skinnet mitt i taket. Eg sutra og lova på tru og ære at eg ikkje hadde stole noko reinkjøt og ikkje ante kven det var heller. Karen såg mistenksamt på meg, og det gjorde ho for så vidt rett i, for eg visste kven som hadde teke kjøtet. Det var eldste brormin, han som alltid var grovsvolten og ikkje klarte motstå synet av ein matbit, same kva det var, og kven det var sin.
Det var då ho sa det. Ho kalla meg ein horunge og sa at eg var dotter av ei trollkjerring. Eg hugsar det som var det i går. Eg kom meg nesten heim utan å bli sett av dei plirande auga til Karen. Kvar gong ho stoppa langs vegen for å klage si naud til ei eller anna som passerte, bøygde eg meg og lét som eg hadde mista noko, eller fann noko, til ho gjekk vidare, og eg følgde etter, framleis på trygg avstand.
Men brått var det som ei innsikt slo ned i henne, og ho snudde på hælen og stirte rett på meg.
– Nå! ropte ho. – Er det ikkje vesle Elen til Kloke- Marja som er på ferde! Følgjer du etter meg, kva?
Eg bråstogga, tok nokre steg attover og stotra:
– Eg følgjer då vel ikkje etter deg, Karen Granne. Eg er på veg heim, eg som du.
– Og korleis veit du kor eg er på veg? Har du brote deg inn i hovudet mitt og stole tankane mine, kanskje?
Eg rista fort på hovudet. Som alltid gjekk Karen for vidt i mistankane sine, og ikkje var det godt å vite om ho sjølv trudde det ho sa.
– Du veit vel ikkje noko om den beste kua mi heller, då du? Ho som har gitt så rikeleg med god og søtmjølk i alle desse åra og plutseleg no er gått sur over natta?
Eg tok endå eit steg attover, hadde mest lyst til å snu meg og springe, men Karen Olsdotter visste kor eg budde, så det ville ikkje vere noka hjelp i å rømme. Eg rista hardt på hovudet.
– Eg veit ingenting om kua di, ropte eg, men til inga nytte.
Karen glodde bistert på meg og blunka fortmed det eine auget, som hadde det hengt seg opp og ikkje ville lystre.
– Og det vil du eg skal tru på, kveste ho. – Ja, du trur vel eg er dum, du. Både du og den trollkjerringa du har Til mor. Men eg skal fortelje deg ein ting. Karen Olsdotter er ikkje så dum som ho ser ut, og ikkje så ufarleg heller!
Så snudde ho på hælen, marsjerte over tunet sitt og smelte att stovedøra.

Eg la på sprang opp til garden, der mor akkurat kom over tunet, med Minus gåande etter seg i ei snor.
– Eg held på med eit nytt brygg, sa ho og smilte. – Ein drikk som vil få sola til å skine sterkare!
Eg visste ikkje om ho meinte det bokstavleg, eller om det berre var ein måte å seie det på. Det var ikkje alltid godt å vite kva ho meinte.